DIGITALNA ARHIVA ŠUMARSKOG LISTA
prilagođeno pretraživanje po punom tekstu
| ŠUMARSKI LIST 1-2/1968 str. 20 <-- 20 --> PDF |
O PLUVIOMETRIJSKOJ I EROZIJSKOJ UGROŽENOSTI SLIVA Dr. BORISLAV KOLIĆ, docent Šumarskog fakulteta Beograd Na konfiguraciji terena, geološkoj podlozi, klimatskim prilikama i razvijenoj hidrografskoj mreži SR Srbija predstavlja veoma povoljno tlo za razvoj erozijskih procesa i štetno dejstvo bujičnih tokova. Ove štetne faktore još više potenciraju neracionalni i često vandalski odnosi prema šumskim sastojinama kao i korišćenje zemljišta na strmim nagibima u poljoprivredne svrhe. »Na kupiranirn terenima sa većim nagibima redovna je pojava da se zemljište erodira čim se poseče i iskrči šuma, a zemljište izore i obradi za poljoprivrednu kulturu. Život takvog zemljišta je veoma kratak, 2—3 godine, nakon čega nastaje brazdanje i jaružanje izoranog zemljišta koje se vremenom pretvori u sterilnu golet«. (1). Posledica iznetog je činjenica da je danas SR Srbija, s obzirom na broj bujica i površinu napadnutu erozijom republika sa najrazvijenijim erozijskim procesima. Na karti br. 1, koju je dao ing. Dimitrije Petrović (2) prikazana su bujična područja u SR Srbiji u. 1955 godini. Iz karte \7idimo da se najveće erozione površine nalaze u slivu Južne Morave i njezinih pritoka, zatim u slivu Drine, Timoka, Zapadne Morave i Belog Drima. Već letimičan pogled nam kaže da su u SR Srbiji južno od Save i Dunava retki slivovi koji već n:su napadnuti od erozionih procesa. Prema podacima koje iznosi Petrović 1955 godine je na području SR Srbije bilo oko 40 područja koja su ozbiljno ugrožena od erozije zemljišta i na kojima je registrovano oko 2.000 bujičnih vodotoka. Danas, posle 12 godina, situacija je već znatno nepovoljnija. Prema podacima iznetim u publikaciji Republičkog zavoda za zaštitu prirode bi. 32/66 — (1) — razvijenost erozionih procesa na teritoriji SR Srbije je sledeća (v. tab. 1. na str. 19). Kako se vidi, od ukupne površine SR Srbije, koja bez AP Vojvodine iznosi 66.522 km2, erozijom I, II i III stepena napadnuto je 36.840 km"2, ili 55% sliva, dakle više od polovine površine. Veoma je mali broj slivnih područja gde je procenat površine pod erozijom manji od 40° o. Velikim procentom površine pod erozijom naročito se ističu slivovi reke Pčinje i Dragovištice, zatim Lima i Morave. Broj od skoro 13.000 registrovanih bujičnih tokova ukazuje na svu ozbiljnost problema i na hitnu potrebu saniranja nastale situacije. Poslednjih godma naučnici sve više ukazuju na veliki uticaj klimatskih elemenata, a posebno padavina, na razvoj erozijskih procesa. Radi toga su u mnogim zemljama počela ozbiljna proučavanja koja veoma često nisu vezana samo za uska geografska područja, nego i za široke kontinentalne regione. |
| ŠUMARSKI LIST 1-2/1968 str. 21 <-- 21 --> PDF |
Tablica br. 1 Razvijenost erozijskih procesa u SR Srbiji Naziv sliva Mreža bujičnih tokovaPovršina sliva Ukupno Pod erozijom I, II i III stepena Broj km2 km2 B/o Južna Morava 2.092 15.446 9.640 62 Zapadna Morava 1.801 15.750 9.451 60 Velika Morava 639 6.016 3.061 51 Ukupno Morava 4.532 37.212 22.152 59 Timok 988 4.864 2.518 52 Porečka Reka 322 510 230 45 Pek 641 1.237 640 52 Mlava 602 1.832 880 48 Jezava 60 731 261 36 Pritoke Dunava 463 2.607 1.503 50 Kolubara 1.700 3.630 1.750 49 Drina 688 1.613 853 53 Jadar 132 890 392 44 Rzan 192 499 300 60 Lim 232 1.344 980 73 Uvac 345 1.276 574 45 Pritoke Save 333 2.050 636 31 Beli Drim 760 4.860 2.350 48 Lepenac 50 417 250 60 Pčinja 511 431 345 80 Dragovištica 166 519 415 80 Svega 12717 66.522 36.841 55 Proučavajući uticaj padavina na pojavu erozije zemljišta pod veoma različitim klimatima u Evropi, Aziji i Sev. Americi francuski naučnik Furnije je zapazio da velika količina padavina u najkišovitijem mesecu u godni ima presudnu važnost za stvaranje i razvoj erozionih procesa u slivovima reka. Taj uticaj velikih mesečnih padavina pojačava izražena orografija i strmi nagibi terena. U svom poznatom radu (3) Furnije daje jednačinu erozije: (a) log E = 2,65 log C + 0,46 log M — 1,56 Koeficijent C autor naziva koeficijentom agresivnosti klime i definiše ga kao: P2 (b) C = — gde je: R p = količina padavina najkišovitijeg meseca u godini (mm) R = srednja godišnja visina padavina (mm) |
| ŠUMARSKI LIST 1-2/1968 str. 22 <-- 22 --> PDF |
Koeficijent M autor naziva koeficijentom orografije i definiše ga kao: (c) M = D X tga gde je: (d) D = HM. — Ha = razlika (m) između srednje nadmorske visine sliva i najniže tačke u slivu (ušće vodotoka) D (e) tg« = — = odnos između srednje visinske razlike (m) i površine sliva F (km2) = koeficijent masivnosti Ubacimo li izraze (b), (c), (d) i (e) u izraz (a) dobićemo: P2 (Hsr — H,,)-> (a´) log E = 2,65 log — + 0,46 log 1,65 R F Jednačina (a´) daje indeks E koji je proporcionalan ugroženosti od erozije nekog slivnog područja. Koeficijent C ima dimenziju dužine (mm). Iz tih razloga bi se Furnijeov koeficijent agresivnosti klime C mogao tačnije (po dr S. Gavriloviću) nazvati pluviometrijskim radiusom (4). Njemu Furnije u jednačini erozije daje veoma veliki značaj, jer ga množi sa konstantom 2,65. Nasuprot tome, čini se, da mu je uticaj orografije manje važan za stvaranje erozije, jer koeficijent M množi sa konstantom 0,46. Kako su vrednosti u koeficijentu orografije M praktično nepromeljive u toku vremena, znači da je koeficijent M konstanta. Može se dakle zaključiti da do promena u vrednosti jednačme E dolazi samo radi promena u vrednostima maksimalnih mesečnih padavina, odnosno promena u struktri i količini padavina. (4). Furnije je veoma precizno i detaljno proučavao korelacione veze između mnogih elemenata pluviometrijskog režima i specifične degradacije SD odnosno nanosa (tona/km2/godina) u slivnim područjima mnogih reka. Rezultat dugogodišnjih proučavanja je bio, da koeficijent agresivnosti klime C ima najveću korelaciju sa nanosom (najčešće preko 0,85) od svih ispitivanih elemenata i da predstavlja siguran indeks za izraz pluviometrijske ugroženosti nekog slivnog područja. Kartografski prikaz koeficijenta C daće nam uvid u ona područja, čija struktura padavina najviše pogoduje stvaranju erozionih procesa. U tu svrhu uzeti su i obrađeni podaci padavina iz dugogodišnjeg perioda osmatranja 1925— 60 za 585 meteoroloških stanica u SR Srbiji, a rezultati izračunavanja koeficijenta C prikazani su na karti br. 2. Pri tome uzeta je u obzir sledeća klasifikacija pluviometrijske ugroženosti: Vrednost koeficijenta C Pluviometrijska ugroženost do 8.0 mala od 8.1 do 12.0 umerena od 12.1 do 16.0 pojačana od 16.1 do 20.0 velika preko 20.0 veoma velika |
| ŠUMARSKI LIST 1-2/1968 str. 23 <-- 23 --> PDF |
Ako uporedimo karte br. 1 i 2 lako ćemo uočiti da se eroziona područja odlično slažu sa područjima pojačane pluviometrijske ugroženosti. To su naročito krajevi oko Drine (Jagodnja, Sokolske Planine, Medveđa, Povijen), Zapadne Morave, Ibra (Kopaonik, Stolovi, Golija), Južne Morave (Besna Kobila, Strešer, Čemernik, Kukavica), Timoka (Stara Planina )itd. Međutim na karti br. 2 po veoma velikoj pluviometrijskoj ugroženosti (C veći od 20.0) naročito se ističe sliv Belog Drima i njegovih pritoka (Mokra Gora, istočni delovi Prokletija i severo-zapadni delovi Šare). To su područja sa najvećim vrednostima koeficijenta C u SR Srbiji (Junik — C = 26.8, Glavičica = 21.5). Radi toga bi se ovim krajevima morala posvetiti posebna pažnja, pošto pluviometrijski uslovi veoma pogoduju razvitku erozionih procesa. Interesantno je ukazati na dva područja u Vojvodini gde se javlja pojačana pluviometrijska ugroženost. To je Gakovo (C = 12,9) i kraj između Starih Moravica (C = 12.1) i Crvenke (C = 13.2). Osim toga pojačanu pluviometrijsku ugroženost imaju krajevi na potezu Sečanj—Padina—Alibunar—Uljma—Sušara— Dubovac. Ovaj nalaz je važan iz razloga, što je do sada smatrano da područje Vojvodine nije ugroženo od erozije. Međutim, iz iznesenog se vidi da je u navedenim zonama pluviometrijska ugroženost pojačana i opasna osobito u slučaju ako se udruži sa nepovoljnim delovanjem vetra (košava), što je moguće naročito na liniji Alibunar—Dubovac. Sledeći problem koga je trebalo resiti bio je izračunavanje koeficijenta pluviometrijske ugroženosti C za sve slivove reka u SR Srbiji južno od Save i Dunava, jer je to područje najviše ugroženo od erozionih procesa. Da bi se taj zadatak što bolje resio područja svih slivova podeljena su na površine uticaja (dometa) meteoroloških stanica po metodi Tisena (Thiessen). Svaka površina oko meteorološke stanice određena po ovoj metodi predstavlja područje uticaja i delovanja padavina izmerenih na stanici. Zato se predpostavlja da će na tako određenoj površini vladati isti ili približno isti pluviometrijski odnosi. Podela na stanične površine po metodi Tisena prikazana je na karti br. 3. Uzimajući u obzir izračunatu vrednost koeficijenta pluviometrijske ugroženosti C za svaku stanicu kao i površinu dometa stanice po Tisenu u svakom izabranom, slivnorn području, izračunate su vrednosti koeficijenta pluviometrijske ugroženosti C za sve slivove u SR Srbiji južno od Save i Dunava. Rezultati izračunavanja prikazani su u tablici br. 3, kolona br. 1. U slivu Južne Morave pojačanu pluviometrijsku ugroženost imaju pritoke Džepska Reka (C = 12.3), Veternica (C = 12.2) i Vlasina (C = 12.1). U slivu Zapadne Morave to su Ibar do Sitnice (C = 12.7), Moravica do Rzava (C = 13.5), Belica (C = 12.5) i Gruža (C = 12.6). U slivu Velike Morave postoji samo jedna pritoka sa pojačanom pluviometrijskom ugroženošću — Crnica (C = 14.1), ali ona ima najveću vrednost koeficijenta C na području SR Srbije. Od ostalih reka pojačanom pluviometrijskom ugroženošću ističu se Pek (C = 12.1) i posebno Beli Drim (C = 13.5). Isto tako je interesantna činjenica da na području SR Srbije nema ni jednog sliva sa slabom pluviometrijskom ugroženošću (C = manje od 8). Svi ostali tretirani slivovi u tablici br. 3 imaju umerenu pluviometrijsku ugroženost (C = 8—12.0). |
| ŠUMARSKI LIST 1-2/1968 str. 24 <-- 24 --> PDF |
Tablica br. 3 Sliv Južna Morava Binačka Morava Kriva Reka Moravica Jelašnica Banjska Reka Vrla Džepska Reka Vlasina Veternica Jablanica Pusta Reka Toplica Nišava Aleks. Moravica Južna Morava — ušće Zapadna Morava Moravica do V. Rzava Veliki Rzav Djetina Belica Kamenica Čemernica Ibar Gruža Rasina Zapadna Morava — ušće Velika Morava Kalenića Reka Crnica Lugomir Belica Lepenica Resava Jasenica Vel. Morava — ušće Ibar Ibar do Sitnice Sitnica Raška Studenica Ibar — ušće Ostali slivovi Timok Porečka Reka Pek Kolubara Beli Drim C 1 10.2 9.9 9.5 12.0 10.5 8.1 12 3 12.1 12.3 10.5 8.9 9.5 10.9 8.8 10.0 13.5 11.8 10.7 12.5 10.6 11.1 10.6 12.6 11.1 11.1 10.4 14.1 9.8 11.1 10.4 12.0 10.4 10.6 12.7 9.8 9.6 11.1 10.6 10.1 9.2 12.1 10.9 13.5 F 2 974 609 220 92 116 217 90 1069 519 399 573 2191 2878 608 15446 836 587 1180 378 212 624 7963 614 992 15750 199 322 454 228 668 752 1362 37212 1238 2876 1039 575 7963 4864 510 1237 3630 4860 H„ 432 422 393 335 365 320 297 226 213 204 192 189 173 158 129 333 333 302 298 249 225 185 180 134 129 126 117 111 108 97 92 86 70 495 495 395 329 185 28 49 62 67 270 H8 4 710 790 560 960 950 940 990 860 610 580 450 680 860 580 640 850 930 750 528 630 460 890 390 615 700 380 400 370 300 290 500 250 630 1060 730 810 1080 890 481 370 420 460 870 M 5 79 222 127 423 295 177 533 376 303 374 107 491 167 292 182 320 587 170 140 683 88 62 72 233 207 324 241 148 162 58 222 19 257 192 166 985 62 44 198 103 42 84 E 6 154 144 99 322 202 76 380 311 280 214 79 97 353 119 135 297 278 123 166 228 100 75 126 156 148 195 378 115 132 88 240 54 295 130 116 386 75 72 111 134 83 206 SD 7 309 291 270 424 326 201 432 403 436 326 240 270 350 234 297 530 408 340 457 333 365 333 465 305 365 333 575 286 365 320 424 333 333 471 286 275 365 333 303 254 403 350 530 |
| ŠUMARSKI LIST 1-2/1968 str. 25 <-- 25 --> PDF |
Kako je već spomenuto Furnije je naročito sistematski ispitivao odnos između koeficijenta pluviometrijske ugroženosti C i nanosa odnosno specifične degradacije SD (t/km2/god). On je ta ispitivanja vršio na veoma velikom broju slivova. Od velikog broja mernih podataka koje autor iznosi izabrani su rezultati istraživanja onih slivova koji su klimatski najsličniji ispitivanom planinskom području u SR Srbiji. Rezultati Furnijeovih ispitivanja u izabranim slivovima prikazani su u tablici br. 4. Tablica br. 4 Sliv Područje Klima SD Brasos Sev. Amerika umerena subhumidna 10.9 350 srednjih širina Tigre Azija umerena semi-aridna srednjih širina 12.3 654 Colorado Sev. Amerika umerena subhumidna 7.4 257 sa prelazom u planin Green » » 3.6 243 San Juan » » 5.6 853 Hoang-ho Lo-ho Azija » » » 26.9 16.2 2163 1127 Rhone (Alpi) Rhm (Alpi) Isere Adige Po Drac Garonne Evropa » » » » » » planinska » » » » » » 23.0 25.0 20.3 14.2 15.3 26.9 13.4 85"< 843 615 160 300 780 250 Vrednosti koeficijenta ugroženosti C i specifične degradacije SD ucrtane su na prikazani dijagram pa je između dobijcnih tačaka izvučena kriva linija koja približno prikazuje vrednost funkcije SD = f (C) za date klimatske uslove. Ova kriva je korištena da bi se aproksimativno dobile vrednosti SD odnosno nanosa za ispitivana slivna područja u SR Srbiji. Tako dobijene vrednosti prikzane su u tablici br. 3 kolona 7. Postavlja se pitanje da li su izračunate vrednosti barem približno realne? — Kao poređenje iznosimo podatak kojega je dao institut »Jaroslav Černi« (5). Oni iznose u pomenutoj studiji da je proseeni godišnji nanos (vučeni i suspendovani) reke Morave oko 13.3 miliona tona, što znači oko 357 tona/km2/god. Ako se ovo uporedi sa podatkom za Veliku Mpravu u tablici br. 3 (333 tone/ km2/god) vidi se da je dobijena vrednost manja od izmerene za svega 6.7%, što se može tolerisati. Prema tome, prikazani dijagram može se upotrebiti za aproksimativno izračunavanje nanosa u slivovima na širem području Dinanda, koji se u klimatskom pogledu mnogo ne razlikuju od slivova koji su prikazani u tablici br. 4. Od interesa je videti kolika je eroziona ugroženost u pojedinim ispitivanim slivovima u SR Srbiji. U tu svrhu su prema formuli (a´) izračunate vrednosti erozionog koeficijenta E po Furnijeu. Elementi računa i vrednosti koeficijenta |
| ŠUMARSKI LIST 1-2/1968 str. 26 <-- 26 --> PDF |
HPCPBMJA Karta br. 1 Karta br. 2 Bujična područja u SR Srbiji Pluviometrijska ugroženost ´k. PodelaKarta br. 3 staničnih površina po Tisenu 4. Odnos između koeficijenta C i specifične degradacije SD 94 |
| ŠUMARSKI LIST 1-2/1968 str. 27 <-- 27 --> PDF |
erozione ugroženosti E prikazani su tablici br. 3, kolone 2—6. Prilikom razmatranja izračunatih vrednosti moramo da uzmemo u obzir sledeću klasifikaciju: log E E eroziona ugroženost do 1.7 do 50 mala od 1.7 do 2.4 od 51 do 250 umerena od 2.4 do 2.7 od 251 do 500 pojačana od 2.7 do 3.0 od 501 do 1000 velika od 3.0 do 3.3 od 1001 do 2000 veoma velika preko 3.3 preko 2000 izvanredno velika Prema izračunatim vrednostima koeficijenta E situacija u slivu Morave je nešto izmenjena. Neki slivovi koji imaju pojačanu pluviometrijsku ugroženost zadržali su i pojačanu erozionu ogroženost, kao na primer Džepska reka, Vladina i Veternica u slivu Južne Morave, Moravica i Ibar do Sitnice u slivu Zapadne Morave i Crnica u slivu Velike Morave. Neki slivovi, i ako imaju pojačanu pluviometrijsku ugroženost, eroziona ugroženost im je umerena radi relativno malih nagiba terena. To su slivovi Belice i G.ruže, kao i slivovi Peka i Belog Drima. Sa druge strane, izvestan broj ispitivanih slivova koji imaju umerenu pluviometrijsku ugroženost usled padova terena imaju pojačanu erozionu ugroženost. To su slivovi Jelašnice i Nišave u slivu Južne Morave i Veliki Rzav i Studenica u slivu Zapadne Morave. Važno je napomenuti da u slivu Južne Morave pojačanu erozionu ugroženost konstatujemo na 4848 km2 ili na 30% ukupne površine sliva. Kod Zapadne Morave taj procenat iznosi 21, a u slivu Velike Morave samo 5.3. — Ukupno u slivu reke Morave pod pojačanom erozionom ugroženošću nalazi se 8206 km2 ili 22% površine sliva. Kao zaključak i upozorenje treba istaći da se 1/8 površine SR Srbije južno od Save i Dunava nalazi pod pojačanom erozionom ugroženošću, koja prema mišljenju Furnijea, u prvom redu znači realnu mogućnost ubrzanih erozioni h proces a čija akceleracija naglo raste sa stepenom erozionog procesa. Ova konstatacija je važna iz razloga što se najveći deo ugrožene površine nalazi u Slivu Južne Morave gde su erozioni procesi velikog stepena već sada zahvatili zamašne površine. LITERATURA 1. Kalini ć ing. Zivko: Erozija u SR Srbiji — prikaz stanja. Simpozium o problemima erozije u SR Srbiji. Beograd 1967. 2. Petrovi ć ing. Dirnitrije: Rasprostranjenost bujica i erozije u NR Srbiji. — Prvo savjetovanje. — Akademski Savet FNRJ. — Beograd 1955. 3. Fournie r F.: Climate et eros´on. Presses universitaires. Paris 1960. 4. Koli ć dr. Borislav: Proučavanje odnosa strukture padavina i ukupnog godišnjeg oticanja u području nekih projektovanih akumulacija u slivu Velike Morave. — Doktorska disertacija. — Beograd 1964. 5. Institut za vodoprivredu »Jaroslav Černi«: Proračun deformacija korita Dunava za 25 god. rada HE »Đerdap«. — Beograd 1964. 6. Hidrometerorološki zavod SR Srbije: Podaci padavina SR Srbije za period 1925—60. |
| ŠUMARSKI LIST 1-2/1968 str. 28 <-- 28 --> PDF |
SUR LES RISQUES PLUVIOMETRIQUES ET CEUX DE L´ EROSION MENACANT UN BASSIN HYDROLOGIQUE Resume Dans la derniere periode de dix ans le nombre de cours d´ eau torrentiels ainsi que la superfieie exposee aux processus d´ erosion ont augmente bien de fois en RS de Serbie. Pour examiner le degre d´ exposition au danger de 1´ erosion dans les regions particulieres, on a employe la formule Fourier donnant le degre de danger de 1´ erosion. D´ apres la representation cartographique des coefficients d´ agressivite du cli- mat calcules, le plus haut degre du danger du ä la pluviometrie est manifeste par les affluents de la riviere de Morava ainsi que par les rivieres de Pek et de Beli Drim. Les bassins hydrologiques des affluents mentionnes demontrent la plus grande degradatio specifique ce qui correspond parfaitement ä des quantites de depot mesurees dans la Morava. Par 1´ application de la methode Tisen, c: est-a-dire en divisant les superficies des stations, on a calcule le degre du danger de 1´ erosion pour tous les bassins hydrologiques des rivieres en RS de Serbie situes au sud du Danube et de la Save. Partant des valeurs obtenues il en resulte que le bassin hydrologique de la Morava meridionale est menace au plus haut degre, oü environ 30´Vo de superfieie totale du bassin hydrologique est exposee a une erosion intensifiee ce qui est en bonne conformite avec la situation concrete. |